ÖZBEKİSTAN CUMHURİYETİ

 

20 Haziran 1990 yılında egemenliğini,
1 Eylül 1991 yılında da bağımsızlığını ilân
eden Özbekistan cumhuriyetle idare
edilmektedir.

Özbekistan Cumhuriyeti Orta Asya'nın
merkezinde Ceyhun ve Seyhun nehri ile
Aral gölünün meydana getirdiği ova ile
Tanrı dağlarının batı eteklerinde yer
almaktadır. Kuzey ve kuzeybatısında
Kazakistan, doğu ve güneydoğusunda
Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatısında
Türkmenistan güneyde ise Afganistan ile
komşudur.

Bütün Türkistan'ın coğrafî ve kültürel merkezi olan Özbekistan, 22 milyona
yaklaşan nüfusu ile bölgenin geleceğini elinde tutmaktadır. Çünkü Orta
Asya'nın siyasi istikrarı Özbekistan'a dayanmaktadır. Özbekistan'ın iç
istikrarını ise homojen nüfus yapısı sağlamaktadır. Taşkent, Moskova,
St. Petersburg ve Kiev'den sonra eski Sovyetler Birliği'nin en gelişmiş
dördüncü kentidir. Fergana ise, Orta Asya'nın en çok nüfus yoğunluğuna
sahip bölgesidir ve bölgeye geniş alilelerden oluşan aşiretler hakimdir.

TAŞKENT Özbekistan'ın başkenti olan Taşkent, Çatkal dağlarının batısında,
Çirçik vadisinde yer alır. Çirçik ırmağına bağlı bir dizi kanal kentin içinden
geçer. Taşkent'in ilk kuruluşu M. Ö. 2-1'inci yüzyıla kadar uzanır. Kent
kuruluşundan bugüne dek Caca, Çaçkent, Şaşkent ve Binkent gibi değişik
adlarla anılmıştır.Taşkent adı, kayıtlara ilk kez 11. yüzyılda geçmiştir.

Orta Asya'nın göz bebeği olan bu kentte bugün çok sayıda araştırma merkezi,
akademi ve 1920 de kurulan üniversite vardır. Nevai Edebiyat Müzesi önemli
bir merkezdir. Şehirde halen 9 tiyatro bulunmaktadır.

Günümüzde bu kentte bulunan sanayi üretiminin ağırlığını tarım ve tekstil
makinalarıyla, tekstil ürünleri gibi pamukla ilgili ürünler oluşturur. Bölgede
başta pamuk olmak üzere, buğday, pirinç, sebze ve kavun yetiştirilir. İpek
böcekçiliğinin yanı sıra koyun yetiştiriciliği ve besicilik çok yaygındır. Orta
Asya'nın en büyük kenti olan Taşkent, batıya ve doğuya giden ticaret yollarının
üzerinde bulunması sebebiyle, tarih boyunca kurulan bütün devletlerin ilgi
odağı olmuştur.

  Taşkent, 8'inci yüzyılda Abbasi ordularının
eline geçti. 13'üncü yüzyıla kadar çeşitli
hanedanların elinde kalan ve 16. asırda
Kazakların eline geçerek başkent yapılan
Taşkent, bu yüzyılda bütün Orta Asya'yı
kasıp kavuran Moğol istilasına uğradı. Bir
süre Timur Devleti'nin elinde kaldıktan
sonra, Şeybanilerin eline geçen kent,
bağımsız statüsünü 1809'da Hokand
Hanlığı'nın eline geçinceye değin kurudu.

  Taşkent, 1865 yılında Çarlık Rusyası
tarafından istila edildi. O tarihte 70 bin
nüfuslu ve surlarla çevrili bir kent olan Taşkent, devrin önde gelen ticaret
merkezlerinden birisi idi. Taşkent, 1867 yılında Rus İmparatorluğu tarafından
oluşturulan Türkistan Valiliği'nin yönetim merkezi yapılırken, bu tarihten
itibaren şehir surlar dışına çıkarak yeni yerleşim merkezinde yeniden
yükselmeye başladı.

Kaldırımların iki yanına dikilmiş ağaçlar sebebiyle kaldırımlarında gökyüzünü
görmeden dakikalarca yürümenin mümkün olduğu şehirde, sıkı bir mimari
planlama vardır. Bu sebeple şehirde izin alınmadan tek bir çivi dahi çakmak
mümkün değildir.Taşkent'te bugün mükemmel bir metro sistemi, tramvay ve
troleybüs ile toplu taşıma meselesi tamamen halledilmiştir. Şehirde merkezi
ısıtma ve merkezi sıcak su sistemi vardır. Bundan ötürü hava kirliliği meselesi
de hemen hiç yaşanmamaktadır.

GENEL OLARAK ÖZBEKİSTAN

Coğrafî olarak, Orta Asya'nın merkezinde yer alan Özbekistan, güneybatıdaki
Amuderya ve kuzeydoğudaki Siriderya Nehirleri arasında uzanan toprakların
büyük bölümünü kapsar. Kuzey ve kuzeybatıdaki Kazakistan, doğu ve
güneydoğuda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde
ise Afganistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise Afganistan'ın küçük
bir bölümüyle çevrilidir. 1936'da kurulan Karakalpak Özerk Bölgesi de
Özbekistan sınırları içindedir.

  Sovyet döneminde olduğu gibi bugün de
Özbekistan toprakları idari olarak 12
eyalete ayrılmıştır; Buhara, Navii, Endican,
Harezm, Surhanderya, Cizzak,
Kaşkaderya, Namangan, Semerkand,
Siriderya, Taşkent ve Fergana. Ayrıca
ülkede 156 şehir, 104 kasaba ve 1254 tane
köy bulunmaktadır.

  Orta Asya Cumhuriyetleri'nden biri olan
Özbekistan, 447.600 kilometre karelik
yüzölçümü ve 22 milyona varan nüfusu
ile bölgenin en kalabalık ülkesidir. Eski
SSCB içinde de Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük üçüncü "millet"
Özbekler olmuştur.

Özbekistan'da 60'tan fazla etnik grup yaşamaktadır. Cumhuriyet içerisinde
Kongrat, Nayman, Kineges, Mangıt, Toyak, Saray, Barın, Üç Uruğ, Bugut,
Arlat, Kanglı, Kırk, Bataş ve Karakalpak gibi boylara rastlamak mümkündür.
Ancak bu boylar arasında evlilikler oldukça sınırlı kalmıştır. II. Dünya Savaşı
öncesi 1926-1939 yapılan nüfus sayımları, müslüman halkların nüfus artışının
ülke ölçüsünde, Slav kökenli ve diğer halklarınkinin gerisinde kaldığını
göstermektedir. Savaştan sonra bu durumda köklü değişiklikler oldu. Bugün
de özellikle Özbekistan, nüfus artışı yönünden dinamik toplulukları barındırır.
Özbekistan'ın son belirlemelere göre 21.6 milyon olan nüfusunun %69'unu
Özbekler, %9'unu Ruslar, %4.7'sini Tacikler, %4.1'ini Kazaklar, %2.4'ünü
Tatarlar, %2.1'ini Karakalpaklar ve %7'sini diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.

Rus azınlık nüfusu, diğer Türk Cumhuriyeti'ne oranla Özbekistan'da daha
azdır. Ruslar, Taşkent gibi büyük metropollerde yaşamakta ve başat
mevkiilerde yer almaktadırlar. Özbekistan'daki yönetim kadrosu esas olarak
Özbeklerden oluşmakla birlikte teknik bilgi ve uzmanlık gerektiren yerlerde
Ruslar görev yapmakta ve özellikle hizmet sektöründe hakim durumda
bulunmaktadırlar. Özbekler ile Ruslar arasında kayda değer bir çatışma
yaşanmamış olmasına rağmen, gelecekleri konusunda belirsizlik,
Özbekistan'ın Kasım 1993'te ulusal parasını tedavüle koyması ve Özbek
yönetiminin Rus azınlığa, Moskova'nın baskısına karşın çifte vatandaşlık
hakkı tanımamakta direnmesi Rus nüfusun esasen var olan göç eğilimini
artıran bir rol aynamıştır.

Özbekler ile bazı etnik gruplar arasındaki ilişkilerin de uyumlu olduğu
söylenemez. Nitekim, 1989 yılında Özbekler ile Ahıska Türkleri arasında
kanlı çatışmalar meydana gelmiş, bir grup Ahıska Türkü ülkeyi terk etmiştir.
Yine Fergana Vadisi'nin Kırgızistan tarafında Kırgızlar ile Özbekler arasında
toprak anlaşmazlığı nedeniyle ortaya çıkan ciddi olaylar Özbekistan'daki
Kırgızlar ile olan ilişkileri de etkilemiştir.

Özbekistan nüfusunun büyük bölümünün Özbeklerden oluşması hem bir
siyasi güç, hem de bir istikrar unsuru olarak değerlendirilmektedir. Bu durum
aynı zamanda yönetimde ve ekonomide Ruslar tarafından donatılmış olan kilit
mevkiilerin Özbekleştirilemesinde Kerimov'a büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Özbekistan'daki nüfus artışı oldukça fazladır ve üçüncü dünya ülkelerine eşittir.
Ancak bu durum özellikle ekonomi yönünden birtakım olumsuzlukları da
beraberinde getirmektedir. Mesela bütün ülkedeki çalışma yaşına gelmiş
nüfusun, bu ülkedeki artışı %90'dan fazladır. Tüm eski SSCB'nin iki katı doğum
hızına sahip Özbekistan'da bu artış 1970-1989 yılları arası %68.6 olarak tespit
edilmiştir. Oysa bu oran SSCB'de %18.6 olmuştu. 2010 yılında Özbekistan'ın
32-36 milyona ulaşacağı hesaplanıyor. Bu nüfus artışının sonucu olarak, verimli
ve su tarımı yapılan bölgelerde yoğunlaşma artacak ve kişi başına düşen toprak
alanı azalacaktır.

Bu soruna göç politikası ile çözüm bulunması da şimdilik mümkün görülmüyor.
Çünkü bütün Orta Asya bölgesinde yerleşik nüfusun göç oranı genel
ortalamanın %25-30'u dolayındadır. Bu bölgelerden oldukça az göç
olmaktadır ve özellikle kırsal kesimdeki nüfus hareketsizdir. Bunun yanında,
Özbekistan diğer Orta Asya Cumhuriyetleri'ne oranla kentli nüfusun en fazla
olduğu ülkedir. 1979-1980 arasında bu oran %41 olarak belirlenmiştir. Ancak
kentli nüfusun giderek azalması olgusu bugün de devam etmektedir. Kırsal
yörelerde oturan ve toplam nüfusun %59'unu oluşturan halkın dörtte üçü Özbek
kökenlidir.

Özbekistan, Azerbaycan'dan sonra en fazla yerli nüfusu kapsar ve diğer
cumhuriyetlere oranla en az Rus nüfusu barındıran ülkedir. Ülkede pek çok
etnik grup olmasına karşın Özbekler, %7 oranında Tacikistan'da %3.5
oranında Kırgızistan'da, %2'si Türkmenistan'da ve Kazakistan'da
yaşamaktadır. Ayrıca Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 20 bin dolayında
Özbek yaşamaktadır.

Bugün nüfusun yaklaşık %2.1'ini oluşturan Karakalpaklar, Kazaklara yakın bir
Türk boyudur. Yaşadıkları bölge olan Karakalpakistan, 1925 Nisan'ında Kazak
Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir bölgesi durumundaydı. 20 Mart
1932'de özerk statüsünü kazanan bölge, Aralık 1936'da Özbek Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil edilmiştir.

Özbekistan'ın tarihten gelen ve zengin bir kültür ve debiyat temeli vardır.
Semerkand ve Buhara şehirlerinde Türklük dünyasının en ünlü ve dünya
çapındaki düşünürleri, edebiyatçıları, matematikçileri ve bilim adamları
yetişmiştir. Diğer cumhuriyetlerde bulunmayan bu köklü kültür mirası,
Özbeklere çok daha güçlü bir ulusal kimlik bilinci kazandırmıştır.

Bugün, Özbek Edebiyatı diye isimlendirilen edebiyat, 19. yy'ın ikinci yarısına
kadar Orta Asya Türk oymaklarının ortak edebiyatı olarak gelişen ve
Türkiye'de daha çok "Çağatay Edebiyatı" olarak bilinen kültürünün devamıdır.
Çok zengin bir kültür ve edebiyata sahip olan Özbekler, edebiyatları aracılığı
ile de siyasi baskıları dile getirmiş ve ulusal bilinç ile bağımsızlık isteklerini
canlı tutmaya çalışmışlardır. Bunun yanında bütün yıkıcı savaşlar ve iç
çatışmalara rağmen zengin kültür varlıklarını korumayı başarmışlardır.

ÖZBEK ADININ KÖKENİ

Özbek kavminin adı hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Örneğin
Ebugazi Bahadır Han (1603-1669)'ın belirttiğine göre Özbek adı, 1313-1340

yılları arasında hüküm süren Altınordu Hanı Özbek'in kendi halkına verdiği bir addır.
Önceleri Çağatay ulusundan ayırmak için Cuci ulusunun doğu koluna
verilen Özbek adı, bölge Türklerine İslamlığı benimseten Özbek HAn'dan
sonra, özellikle Ebul Hayr'a bağlı kurulan boyların adı oldu. Böylece Özbek
Han'ın ada, oymağı niteleyen bir süreklilik kazandı. Yakubovsky'nin belittiğine
göre Özbek Han 1335'te Azerbaycan seferine çıktığında askerlerine
"Özbekler" deniliyordu. Ebul-Hayr'ın kendi devletini kurmasıyla da "Özbek"
devletin adı oldu.


   Bugün Özbekistan Cumhuriyeti'nin
969'unu oluşturan ve geçmişte
ÖSSC'ninda yaşayan ve nüfusun
çoğunluğunu oluşturan Özbekler çeşitli
Türk boylarından oluşmaktadır. Ruslar
zamanında Özbeklere Sart, Kurama,
Tacik, Çağatay, Türk, Mülmlan gibi adlar
da vermişlerdir.

  Bilindiği gibi, Altınordu Hanı Özbekin
soyundan gelen yöneticiler, Fergane
Vadisi'nde Türkleri bir araya toplayarak,
yeni bir devlet kurmuş ve bu devlete de
"Özbek Devleti" adını vermişlerdir.

İŞGAL ALTINDAKİ ÖZBEKİSTAN

Özbekistan'ın tarihi gelişimine bakıldığında 1920'de Buhara Emirliği'nden
sonra Kızıl Ordu'nun yardımı ile Buhara Halk Cumhuriyeti'nin kurulduğu
görülmektedir. Buhara Halkları Komiserleri Konseyi'nin başkanı Feyzullah
Hocayev, 1920-24 yılları arasında yürütülen "sınırlandırma" işleminde başat
rol oynamış ve Moskova'nın ilk yerli müttefiki olmuştur. Ulusal sınırlandırma
ile Buhara SSC ortadan kalkmış, bu cumhuriyetin toprakları Özbekistan'a
katılmıştır.

Bu anlamda Özbekistan'a geniştilmiş Buhara da demek mümkündür. Aslında
görülen odur ki Sovyet Türkistan'ın Semerkant bölümü, Taşkent bölgesi ve
Fergana Vadisi'nin büyük bir parçası eski Buhara ile birleştirilerek
Özbekistan oluşturulmuştur. Ancak bu günü ne Batılı ne de Sovyet
tarihçileri kabul etmemişlerdir.